Cours Mirabeau: 'Great Street' in Aix-en-Provence
Blog - 1 juli 2018Een bezoek aan Aix-en-Provence stond al lang op het wensenlijstje. Maar hoe was Aix daar eigenlijk op terecht gekomen? Het was pas toen ik mijn vulpen en schetsboekje tevoorschijn haalde om te proberen de sfeer van de Cours Mirabeau in inkt vast te leggen, dat de herinnering er opeens was: Cours Mirabeau is een ‘Great Street’. Eén van de case studies in het prachtige boek ‘Great Streets’ van de Amerikaanse stedebouwkundige Allan Jacobs.
In woord en beeld schetst hij een portret van een aantal schitterende straten, zodanig dat je ze in het echt wil gaan bekijken en beleven. En als je er al eens geweest was leert hij je begrijpen waarom dat zo’n geweldige ervaring was.
Waaraan ontleent een straat zijn verblijfskwaliteit, welke rol speelt de architectuur van de gebouwen, wat zijn de ideale afmetingen en maatverhoudingen van het straatprofiel, wat doet het verkeer en hoe belangrijk is het groen, de bomen, zon en schaduw, straatmeubilair, zitgelegenheid. En niet te vergeten het belang van de aanwezigheid van andere mensen, voetgangers, die ook genieten van die fijne straat. Wij moesten op een flink aantal terrassen zitten om de ambiance goed te bestuderen en op ons in te laten werken.
‘Great Streets’
Het boek ‘Great Streets’ is van 1993, op de kop af een kwart eeuw oud. De principes die Jacobs formuleerde zijn min of meer universeel, nog steeds geldig, en door mensen als Jan Gehl geïnterpreteerd en doorgegeven. De Cours Mirabeau is in essentie nog dezelfde: alle gebouwen staan er nog, de platanen ook – hoewel die plaatselijk worden vervangen zodat er tijdelijk plekken zijn met kleinere bomen en daardoor minder schaduw. Maar de inrichting van het profiel is veranderd sinds 1993. Minder ruimte voor de auto, geen parkeerplaatsen meer. Hoge natuurstenen stoepranden en paaltjes bij de zijstraten dwingen de resterende auto’s in een smalle rijbaan die geen hoge snelheid toelaat.
De auto’s die je er nog aantreft zijn voornamelijk van de categorie waarvoor zien en gezien worden belangrijker is dan een reisdoel verderop. En dan nog wat taxi’s en bezorgdiensten. In totaal zo weinig dat de Cours geen essentiële verbinding voor autoverkeer door de stad kan zijn. De vraag komt op waarom hij dan niet helemaal voor autoverkeer afgesloten is – dan kun je ook van die hoge stoepranden af.
Coolsingel Rotterdam
Onwillekeurig gaan de gedachten naar de Coolsingel in Rotterdam, waar ook zo’n kwestie speelt bij de actuele herinrichting. Er zijn echter wel wat verschillen. Ten eerste: de Cours wàs al een aangename stadsboulevard, de Coolsingel moet dat nog worden. Qua architectuur, rooilijnen en bouwhoogte is er in Rotterdam verscheidenheid en in Aix eenheid: alle gebouwen zo’n vijf lagen hoog, gevels in de rooilijn en uitgevoerd in bleek- tot diep okergele zandsteen of stuc. Meten is weten: de Cours (500m lang) loopt van west naar oost, de Coolsingel (ruim 700m) van noord naar zuid. Ten slotte: het temmen van het verkeer is in het grote, ruige Rotterdam een lastiger taak dan in het veel kleinere (140.000 inwoners), bedaarde, mediterrane Aix.
(Dat brengt me wel op een andere herinnering aan Allan Jacobs: een jaar of vijf geleden was hij in Rotterdam om ons de les te lezen over de Coolsingel. Hij ‘struikelde’ onder meer over het kunstgras, maar ook over de paviljoens tegenover het stadhuis, die de relatie tussen Stadhuisplein en Coolsingel blokkeerden. Maar volgens de mensen van de gemeente konden die niet weg vanwege langlopende contracten. Vreemde ogen dwingen, blijkbaar. Want ruim een jaar later waren ze weg… Misschien moet Jacobs nog eens terugkomen om zijn pleidooi voor een promenade zonder autoverkeer te herhalen.)
Middeleeuwse stad ontmoet zeventiende eeuws raster
Tot 1482, toen de Provence door Frankrijk werd ingelijfd, was Aix de trotse hoofdstad van de zelfstandige staat Provence. Onder de nog steeds geëerde koning René d’Anjou, die Aix tot culturele bloei bracht. Het onregelmatige stedelijk patroon van het middeleeuwse Aix heeft de Romeinse oorsprong vrijwel onzichtbaar gemaakt. Afgezien van enkele fraaie pleinen bij publieke gebouwen een dichtbebouwde stad met smalle gebogen straten.
Maar in de zeventiende eeuw werd aan de zuidkant van de stad een groot plan ten uitvoer gebracht, het Quartier Mazarin (naar de initiator aartsbisschop Michele Mazzarino – 1605-1648). Een strak rechthoekig raster, dat met de 450 meter lange Cours Mirabeau grenst aan het middeleeuwse stadsdeel. Dat levert een fraai contrast op, en een prachtige boulevard, en in het nieuwe deel een aantal mooie stadspaleizen, zoals Hôtel Caumont.
Binnen het strakke stratenpatroon waren de kavels beperkt van oppervlak en de architect van Hôtel Caumont heeft een ingenieuze truc uitgehaald om er toch een waardig klassiek paleis van te maken met een voorplein en een fraaie tuin. De tuin paste niet in de symmetrie-as van het huis, maar wel aan de zijkant. De plattegrond laat zien hoe dat is opgelost. De mooie, besloten baroktuin ligt lager dan de begane grondvloer van het huis – de trappartij die de buitenruimten met elkaar verbindt draagt bij aan de beleving van de ruimtelijke compositie. De architectuur is ondergeschikt aan het stedelijk patroon, en dat heeft geleid tot fraaie straten èn ingenieuze gebouwen.
Boulevard Cours Mirabeau
Na de zeventiende en achttiende eeuwse bloei werd Aix gedurende de Franse Revolutie gedegradeerd van regionale hoofdstad tot sous-préfecture, onder Marseille. Aix werd een slaperig marktplaatsje, totdat in de twintigste eeuw het toerisme opkwam. Door deze periode van stagnatie is veel van de charme uit vroegere periodes bewaard gebleven.
Met een groots plan, waarvan een gebogen Boulevard het meest karakteristieke deel is, heeft de Amerikaanse architect Richard Meier geprobeerd een spannende structuur aan de stad toe te voegen. Dat plan is niet uitgevoerd. Andere recente ingrepen laten geen significante nieuwe stedelijke ruimten of vormen zien. Het is en blijft de grandioze Cours Mirabeau die het verschil maakt, en Aix tot een bijzondere stad maakt.