Salzburg - variaties op het grid
Blog - 11 januari 2017Het grid, het doorgaans rechthoekige stratenraster waarop veel stadsplannen zijn gebaseerd, heeft vele gedaanten en subtiele verschillen. Het grid als ontwerpmiddel, als handvat, als principe, kent zijn met enige regelmaat terugkerende glorietijden in de stedenbouw.
Het pragmatisme van de ‘koloniale’ stadsplattegronden uit verschillende eeuwen en op verschillende continenten, uitgezet om landeigendommen en verkavelingen vast te leggen zonder veel bekommernis om het onderliggende landschap en haar geschiedenis. Maar ook het grid als ideaalplan in de Renaissance (vaak met een zekere hiërarchie en vaak met militair-strategische bedoelingen. Rationeel, duidelijk, meetkundig bepaald. In de barok werden renaissanceprincipes niet zonder meer opeens verlaten, maar wel op de proef gesteld door variaties, afwijkingen, contrasten, vrijere interpretaties. (zie verder bijv. Spiro Kostoff, ‘The city shaped’)
Stedelijk interieur
Uit het gebruikelijke rechthoekige raster van straten die bouwblokken insluiten, kun je eens een heel of een half bouwblok weglaten en je hebt een plein. Op zo’n plein kan een gebouw staan dat daarmee bijzondere aandacht krijgt. Maar het is ook denkbaar een grid te maken zonder straten, met alleen bouwblokken en pleinen in een dambordpatroon. Of het gridpatroon wordt helemaal omgekeerd en de lange stroken worden de gebouwen en de rechthoekige ruimten die ze insluiten vormen pleinen of hoven. Even komt de neiging op om ook Mondriaan’s ‘Victory Boogie Woogie' in de vergelijking te betrekken. Maar er is meer dan alleen een grafisch spel: de buitenruimten krijgen er een beslotenheid door die ze tot stedelijke interieurs maakt. De kunst bij die varianten is ervoor te zorgen dat er toch ook een continu stelsel van open(bare) ruimten instaat waarmee verschillende plekken met elkaar verbonden worden en alle gebouwen kunnen worden bereikt via de buitenruimte. Bijvoorbeeld door openingen in de gebouwen uit te sparen, zoals poorten of portico’s / galerijen en (publiek toegankelijke) binnenhoven.
Stadsbouwkunst
Een combinatie van dergelijke gridvarianten is in Salzburg tot ware stadsbouwkunst verheven. Het is niet het resultaat van één alomvattend ontwerp, maar in de barokperiode gegroeid op basis van ontwerpen van verschillende architecten (met name Vincenzo Scamozzi en Santino Solari) en hun visionaire opdrachtgevers. Het is niet enorm groot. Maar wel uniek.
Het was de uitdrukkelijke bedoeling van aartshertog Wolf Dietrich von Raitenau (1587-1612) van Salzburg het Rome van het noorden te maken. Opmerkelijk is dat de barokstad Salzburg inderdaad een gelijkenis met Rome vertoont, maar dan juist met het klassieke Rome. Inderdaad was Salzburg ook ooit een belangrijke stad van deze noordelijke zone van het Romeinse rijk, maar vervolgens min of meer van de kaart verdwenen om in de late middeleeuwen opnieuw te worden gebouwd, met de opbrengsten van het uit de omgeving gewonnen zout. Om door de Prinsen-Bisschoppen in verschillende perioden met grandeur te worden uitgebouwd. Met wel heel bijzondere variaties op het grid. Voor de liefhebbers van stedenbouw en voor de ruimtelijke ontwerpers onder ons om je vingers bij af te likken.
Stadstheater
Paleizen, kerken en universiteitsgebouwen maken in de Altstadt Salzburg een (stuk) stad zonder straten. Waar de gebouwen buitenruimten definiëren die, door de positie van die gebouwen, en door middel van poorten en arcades een continuüm vormen waarin je van plein naar plein wandelt. Zo’n plein krijgt daardoor ook het karakter van een binnenruimte, een zaal zonder dak. Of juist een complex gevormde buitenruimte met een telkens wisselend profiel en perspectief. Een poort kan toegang geven tot een gebouw of tot een volgend plein of een binnenhof. Arcades verbinden twee pleinen, en via het dak ook twee gebouwen. Er ontstaat een rijke wereld van ruimtes die buiten zijn met eigenschappen van een binnenruimte en omgekeerd. Publieke interieurs. Die zich goed als tijdelijk (openlucht) theater of concertzaal laten gebruiken, maar vooral het dagelijkse theater van de stad zijn.
Een complex maar transparant stelsel van openbare, wereldlijke, kerkelijke ruimten en private paleizen. Bedacht, gemaakt en beheerst door magistraten die begrepen dat alles wat er toe doet in de stad gebeurt.
De aansluitingen op het omringende landschap maken het extra spannend. De oude stad ligt ingeklemd tussen de rivieroever aan de noordoostkant en aan de west- en zuidkant steile rotswanden. Bovenop een van die rotswanden de majestueuze Vesting Hohensalzburg. Aan alle kanten moet het grid aansluiting zoeken bij de topografische omstandigheden en aan het middeleeuwse stratenpatroon.
Iets verderop zijn in Salzburg ook ‘gewone’, middeleeuwse straten te vinden. Winkelstraten met allure, en een aangename rivieroever. Allemaal prima, maar op zichzelf niet heel speciaal. Het is het in de baroktijd vervolmaakte stadsdeel op een grid zonder straten dat Salzburg zo bijzonder maakt.
Matthijs de Boer, januari 2017
Illustraties:
- isometrie uit ‘Squares, urban spaces in Europe’ door Sophie Wolfrum
- fragment van Panorama Salzburg, 1829, Johann Michael Sattler
- overige illustraties mdbs
Gerrit en Jeanine plaatste deze reactie om 15 januari, 2017
in en recent uitgezonden documentaire over de aanleg van de Zuiderzeepolders werd ook bericht over het ontwerp van de steden. Daarin werd ook vermeld dat de stad Almere (kan ook Lelystad zijn) bij het ontwerp en uitvoering gebruik werd gemaakt van het GRID-model. Gr.Gerrit