De elitaire ontwerpers
Blog - 24 januari 2019
Naar aanleiding van de blog “De halve utopie van de rijksadviseurs” door historicus/journalist Addie Schulte, over Panorama Nederland:
https://www.cobouw.nl/bouwbreed/blog/2019/01/de-halve-utopie-van-de-rijksadviseurs-101268372
Getriggerd werd ik -om maar eens met een mooi Hollands woord te beginnen- door die telkens wel weer ergens opduikende argwaan jegens deskundigen in het algemeen en ontwerpers in het bijzonder, vooral als zij optimistisch zijn!
Niet omdat ik al dat optimisme zo makkelijk kan delen. Wel omdat er aan de zinnige opbouwende ideeën die de Rijksadviseurs hebben geformuleerd in hun Panorama Nederland nog heel wat uit te werken is. Door ontwerpers! Door middel van ontwerp en ontwerpend onderzoek. Niet door pessimisten. Niet door politici. Niet door historici. Niet door de beste stuurlui die aan wal staan.
Maar door ingenieurs, stedenbouwkundigen, (landschaps-)architecten, die het spreekwoordelijke schetspotlood kunnen hanteren, ideeën ontwikkelen, plannen visualiseren zodat ze inzichtelijk worden, en uiteindelijk uitgevoerd kunnen worden. Ontwerpen dus. In het Panorama lees ik dan ook vooral een pleidooi voor het inzetten van de ontwerpkracht die Nederland rijk is.
Om duidelijk te maken wat mij precies triggerde, hieronder een aantal citaten uit de blog van Schulte met daaronder wat commentaar. Niet mijn favoriete stijl want niet zo sympathiek, maar het stuk van Schulte vraagt erom. Met respect, want het is belangrijk om ‘Panorama Nederland en zijn auteurs stevig aan de tand te voelen en Schulte doet dat. Zodat het Panorama op robuustheid wordt getest en kan worden verbeterd. Zodat eventuele denkfouten eruit gehaald kunnen worden. En zodat uiteindelijk de waardevolle adviezen kunnen worden uitgewerkt tot uitvoerbare plannen. Ontwerpen. Door ontwerpers.
Argwaan tegenover deskundigen
Daarvoor is belangrijk dat die argwaan tegenover deskundigen en ontwerpers wordt ontzenuwd. Niet aangewakkerd, zoals Schulte doet als hij schrijft:
“Maar ‘wij als ontwerpers’ kunnen verder vooruit kijken. Dat doet denken aan een bevoorrechte klasse, die zich losmaakt van het dagelijkse gewoel op de (politieke) markten die daardoor beter in staat is om een toekomstvisie te ontwikkelen. Maar dat voorhoededenken is erg elitair en top-down.”
Hoewel je het als voorrecht kunt beschouwen ontwerper te mogen zijn, zit daarin toch een belangrijke misvatting: het gaat niet om een bevoorrechte elite, maar om deskundigen, specialisten die een vak hebben geleerd waarmee zij iets kunnen wat anderen niet kunnen: ontwerpen.
Zijn we niet blij dat vliegtuigen “top-down” ontworpen en gemaakt worden door een elite van vakmensen? Overigens zouden architecten een deeltje van hun creatieve talent wel kunnen inzetten om iets aan hun elitaire imago te doen. Anders schiet het niet zo op met het redden van Nederland.
Voortschrijdend inzicht
“En die verandering betekent dus soms het terugdraaien van grote projecten uit de tijd van de wederopbouw. Zo moet de grootschalige landbouw die toen werd opgezet voor een deel ontmanteld worden. Datzelfde geldt voor een ander wederopbouw-ideaal: de ‘functionele stad’ waar wonen, werken en recreëren strikt gescheiden werden. Functies moeten juist mengen, vinden de adviseurs, iets wat tegenwoordig een gangbare opvatting is.”
Hier is dus werk aan de winkel. Inderdaad ook voor ontwerpers. Dat mag met optimisme tegemoet worden gezien, daar is niks mis mee. Inderdaad op basis van voortschrijdend inzicht, in een veranderd Nederland: ja, vervuilende en lawaaiige industrie en gevaarlijk verkeer moest worden gescheiden van een gezonde woonomgeving. Maar we gaan naar steeds meer niet-vuile werkgelegenheid en niet gevaarlijk stedelijk verkeer en dan is menging aantrekkelijk. En je kunt wellicht ongewenste mobiliteit terugschroeven.
Open deuren
“De adviseurs presenteren aan het einde van hun rapport open deuren, zoals ‘kijk naar de lange termijn’ en ‘dien allereerst het algemeen belang’ en ‘kies voor kwaliteit’. Wie is het hier niet mee eens?”
Open deuren? Wie is het hier niet mee eens? Nou, de neoliberale politiek bijvoorbeeld, die heeft een horizon van maximaal 4 jaar, die meent dat ieder voor zichzelf moet kunnen kiezen, en die kiest voor economische groei in plaats van kwaliteit.
En zo is het in zeker mate ook met de consument en met het bedrijfsleven. Wat de rijksadviseurs daartegenover stellen is niet een blauwdruk met oplossingen. Achter de open deuren die zij intrappen wordt een panorama zichtbaar, een horizon. En vooral een constructieve denkwijze gebaseerd op het vakmanschap en de creativiteit van de ontwerpende disciplines.
En als het inderdaad allemaal open deuren zijn, waarom zijn het dan stuk voor stuk kwesties waarvoor alsmaar geen oplossing wordt gevonden? De oplossingen liggen eigenlijk voor het oprapen, de benodigde technieken bestaan en plannen kunnen worden gemaakt en uitgevoerd. Voorwaarde is wat meer vertrouwen in de ontwerpende disciplines, zoals architecten en ingenieurs.
Naïviteit
En dan de klapper, het addertje onder het gras - of is dit gewoon naïviteit:
“Is uitbreiding van het asfalt of van het openbaar vervoer in het algemeen belang? Er zit een soort naïviteit in dergelijke aanbevelingen en die maken het wat soft.”
Dat is nou toevallig iets waar zeer veel deskundigen een duidelijk oordeel over hebben. Namelijk dat uitbreiding van asfalt niet in het algemeen belang is. Zelfs of juist historici zouden dat moeten kunnen begrijpen.
Maakbaarheidsdenken in de utopie
“Er zit wel een hoog maakbaarheidsdenken achter deze concepten, wat een terugkerend element in het utopisch denken is. We kunnen dit land scheppen, als we maar willen en de juiste tools benutten. De ingenieurs-mentaliteit heerst in dit rapport. Er zijn ‘opgaven’ en die moeten worden ‘opgepakt’. Voor onvoorziene effecten, vaak weer het gevolg van menselijk gedrag, is geen plaats in dit plaatje. Panorama Nederland is een halve utopie.”
Nee, geen utopie en ook geen halve. Want een utopie is toch immers juist een onhaalbare ideale wereld? Jazeker, maakbaarheid door ingenieursmentaliteit! Zie bijvoorbeeld de Deltawerken - gestart nadat er een breed gedeeld gevoel van urgentie ontstond na de watersnoodramp. Wanneer de ramp nog niet heeft plaatsgevonden en je hem misschien nog kunt voorkomen, laat je dan de zaken op hun beloop, laat je het wispelturige kortzichtige menselijk gedrag bij voorbaat prevaleren en wacht je af? Of deze put dan nog te dempen is nadat het kalf is verdronken staat nog te bezien. Dan liever optimisme en daadkracht. Een integraal doordachte visie. Met een goed ontwerp.
Ik krijg de indruk dat Schulte zoekende is naar een soort blauwdruk. Dat is een panorama per definitie niet. Het panorama laat de horizon zien, met een aantal aantrekkelijke mogelijkheden om die horizon te bereiken. Het panorama begeleidt de ontwerpers zodat zij hun kracht kunnen bundelen om de grote opgaven van Nederland vorm te geven.